 |
|
|
 |
 |
 |
 |
Τύπος: Συνεπτυγμένος σταυροειδής - Σπηλαιώδης
Χρονολογία: 10ος (;) - 11ος αι.
Περιγραφή:
Σε υψόμετρο 700 μ., ανατολικά της Μονής Πεντέλης και στην περιοχή όπου βρίσκονταν τα αρχαία λατομεία, βρίσκεται η σπηλιά Πεντέλης, γνωστή και με το όνομα «του Νταβέλη». Κατά την αρχαιότητα εδώ θα πρέπει να υπήρχε ιερό αφιερωμένο στον Πάνα.
Κατά τους βυζαντινούς χρόνους, μέσα στη σπηλιά κτίστηκαν δύο ναϊσκοι. Το νότιο εκκλησάκι, αφιερωμένο στον Άγιο Σπυρίδωνα, είναι λαξευμένο κυριολεκτικά μέσα στο βράχο, ενώ στην αριστερή και εξωτερική πλευρά, το βόρειο παρεκκλήσιο τιμάται στο όνομα του Αγίου Νικολάου. Οι δύο είσοδοι στη βόρεια πλευρά δείχνουν ότι επρόκειτο για πέρασμα.
Το νότιο παρεκκλήσιο, δηλ. αυτό του Αγίου Σπυρίδωνα, είναι το παλαιότερο των δύο. Στην αψίδα του Ιερού διακρίνεται ακόμα τοιχογραφία με θέμα τον Μελισμό. Στη νότια πλευρά του Ιερού διακρίνονται χαράγματα με μορφές αγγέλων, σταυροί και αετοί, που πιθανόν σχετίζονται με παλαιότερες φάσεις εγκατοίκησης από ασκητές. Στην Αγία Τράπεζα, υπάρχει τοιχογραφία που θυμίζει μοτίβο από βυζαντινό ύφασμα.
Το βόρειο εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου, κάπως μεταγενέστερο και - ουσιαστικά - βοηθητικό του παλαιότερου, ανήκει στους συνεπτυγμένους σταυροειδείς ναούς. Στο δάπεδο διακρίνονται δύο κρύπτες, οι οποίες, σε συνδυασμό με τους χώρους ταφής (λάρνακα στη βόρεια πλευρά ), αποτελούν ενδείξεις για τον ταφικό του χαρακτήρα.
Γενικά, και στους δύο ναούς υπάρχουν τοιχογραφίες και σπαράγματα τοιχογραφιών σε δύο στρώματα, τα οποία, σύμφωνα με επιγραφή στον τρούλο του βόρειου παρεκκλησίου χρονολογούνται στο 1234/1235 μ.Χ. Πολύ γνωστή είναι η τοιχογραφία με ανδρική μορφή και με την επιγραφή Ο ΑΘΗΝΩΝ ΜΙΧΑΗΛ, που ταυτίστηκε από τον Ορλάνδο με τον μητροπολίτη ΑθηνώνΜιχαήλ Χωνιάτη στο νότιο παρεκκλήσσιο. Η τοιχογραφία έχει αποτοιχισθεί και βρίσκεται σήμερα στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών, όπως και ο τρούλος του Αγίου Νικολάου με τον Χριστό Παντοκράτορα, αποτοιχισμένος ολόκληρος από το βόρειο παρεκκλήσιο. Εντυπωσιακή είναι ακόμα η τοιχογραφία της Αγίας Αικατερίνης με βασιλική στολή, η οποία έχει επίσης αποτοιχισθεί από το τέμπλο του βόρειου παρεκκλησίου.
Οι τοιχογραφίες της Σπηλιάς έχουν μελετηθεί από την αείμνηστη Ντούλα Μουρίκη (βλ. βιβλιογραφία), η οποία εντόπισε τρία κυρίαρχα ρεύματα στις τοιχογραφίες των παρεκκλησίων: η πρώτη ομάδα, πιο συντηρητική, εκπροσωπείται από τις τοιχογραφίες στο Ιερό του νότιου παρεκκλησίου (Μελισμός, Ιεράρχες, Απόστολοι, Ευαγγελισμός), η οποία και αντλεί από την καλλιτεχνική παράδοση της εποχής των Κομνηνών.Στο ίδιο ύφος κινείται και η δεύτερη ομάδα, εκπροσωπούμενη από την τοιχογραφία του Χωνιάτη στο νότιο παρεκκλήσι, αλλά και της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Νικολάου στο βόρειο. Ωστόσο, η ομάδα αυτή αντλεί και από την τέχνη των φορητών εικόνων, αφού θυμίζει περισσότερο τη λειτουργία των τοιχογραφιών ως αφιερωτικά πορτραίτα.Τέλος, η τρίτη ομάδα (τρούλος του βόρειου παρεκκλησίου, Αρχάγγελος Μιχαήλ στη δίοδο προς το νότιο παρεκκλήσιο, τμήμα από τη Γέννηση του Χριστού καθώς και το νεώτερο τμήμα τοιχογραφιών επάνω από την κόγχη του Ιερού του νότιου παρεκκλησίου), εκφράζουν μια μεταβατική τάση με κάπως λαϊκότροπο χαρακτήρα, και, σίγουρα, έχουν απομακρυνθεί από τα κομνήνεια πρότυπα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Π. Λαζαρίδης, Μεσαιωνικά Μνημεία Αθηνών και Αττικής, Αρχαιολογικό Δελτίο 28 - Χρονικά- (1973), σ. 61-71, Μουρίκη Ντ., Οι Τοιχογραφίες της Σπηλιάς Πεντέλης Δελτίο Χριστιανικής και Αρχαιολογικής Εταιρείας 1973-74, σ. 79-115