Άγιος Νικόλαος Χαλιδούς, Δυτική Άποψη. Στη νοτιοδυτική πλευρά διακρίνεται το προσαρτημένο, μεταγενέστερο παρεκκλήσιο του Αγίου Σάββα (Φωτογραφία: Νίκος Κοκκινάκης)

Νικόλαος, Άγιος, Χαλιδού- Παιανία

Περιοχή: Παιανία (θέση Χαλιδού)
Τύπος: Μονόχωρος σταυροειδής
Χρονολογία: 12oς αι.

Περιγραφή:

 Ο ναός βρίσκεται στην Παιανία, νοτιοδυτικά του χωριού, στη θέση Χαλιδού.

 Είναι μονόχωρος σταυροειδής με τρούλο και διατηρεί τοιχογραφίες τριών διαφορετικών εποχών. Αρχικά είχε χρονολογηθεί στους χρόνους της τουρκοκρατίας, λόγω των μικρών ανοιγμάτων και άλλων αρχιτεκτονικών στοιχείων. Όταν όμως οι τοιχογραφίες του τρούλου χρονολογήθηκαν στην εποχή των Κομνηνών, τότε και αναχρονολογήθηκε. Ωστόσο, επειδή στην επανεξέταση δεν φάνηκε να έχει στοιχεία χαρακτηριστικά της κομνήνειας εποχής, τίποτε δεν αποκλείει το να χτίστηκε αρκετά ή πολύ πριν την τοιχογράφησή του. Αν ωστόσο-κατά τον καθηγητή Μπούρα- είναι σύγχρονος με τις τοιχογραφίες του, τότε βρισκόμαστε για ακόμα μια φορά μπροστά σ’ ένα κτίσμα χωρίς φιλόδοξες αρχιτεκτονικές προθέσεις, μακριά από τα ρεύματα της εποχής του.

Στην κορυφή του ψηλού τρούλου δεσπόζει ο Παντοκράτορας μέσα σε κύκλο, με ένσταυρο φωτοστέφανο και αυστηρό ύφος, να ευλογεί. Ο τύπος αυτός απαντά σε πολλούς μεσοβυζαντινούς τρούλους. Τον Παντοκράτορα περιβάλλουν η Παναγία σε μετάλλιο, η Ετοιμασία του θρόνου και αγγελικά τάγματα, τα οποία παρεμβάλλονται. Η ένταξη της Παναγίας στο εικονογραφικό πρόγραμμα (συμβολική της ενσάρκωσης του Λόγου, η Ετοιμασία (συμβολική της δόξας της Δευτέρας Παρουσίας) αλλά και τα αγγελικά τάγματα (έμφαση του λόγου του Παντοκράτορα ως κυρίαρχου του Σύμπαντος), συμφωνούν απόλυτα με την παράδοση της εικονογραφικής παράδοσης κατά τον 12ο αιώνα που είναι η απότιση φόρου τιμής στον κυρίαρχο του σύμπαντος. Η αείμνηστη Ντούλα Μουρίκη χρονολόγησε τις τοιχογραφίες της Χαλιδούς στο τελευταίο τέταρτο του 12ου αιώνα. Η δε τεχνοτροπία του τρούλου, τις εντάσσει στη μνημειακή τάση της υστεροκομνήνειας ζωγραφικής. Διατηρούνται σε όχι καλή κατάσταση και κάπως αποσπασματικά. Παρ’ όλα αυτά, παρέχουν πολύτιμη μαρτυρία για την καλλιτεχνική παραγωγή σ’ αυτή την απομακρυσμένη επαρχία του τέλους του 12ου αιώνα, και για τον λόγο αυτόν αποκτούν ιδιαίτερη αξία.

Βιβλιογραφία: Γκίνη-Τσοφοπούλου Ε., Νεώτερα από τη συντήρηση βυζαντινών μνημείων στα Μεσόγεια, Γ’ Επιστημονική Συνάντηση Νοτιοανατολικής Αττικής, Καλύβια 1987 (έκδ. 1988), σ. 432-436, Μπούρας Χ.-Μπούρα Λ., Η Ελλαδική Ναοδομία κατά τον 12ο αιώνα, Αθήνα 2001, σ. 318-319, της ίδιας, Αρχαιολογικό Δελτίο 45 (1990) Β΄, σ. 88, Bouras C.-Andreadi R.-Kaloyeropoulou A.m,Churches of Attica, Athens 1970, p.233, plan XXII, illustration 194-203.